فرهنگ ايل لرستان
مقدمه •
به گزارش شوش نيوز ؛ وجه تسمیه یا خواستگاه اقوام نیز مانند دیگر پدیده های انسانی در گذر زمان دستخوش تغییراتی از جمله در نام خود می شوند اما اولین اشاره ها به لرها را می توان در متون تاریخی و جغرافیایی قرن 4 ه .ق. در واژه هایی مثل "اللّریه"، "لاریه"، بلاد اللور" و "لوریه" یافت. با این حال برای یافتن اولین اظهار نظرها پیرامون وجه تسمیه لر باید تا قرن هشتم پیش آمد.
حمدالله مستوفی در تاریخ گزیده می نویسد: "در زبده التوارخ آمده است که وقوع [این اسم بر آن] قوم، بوجهی گویند از آن است که که در ولایت مانرود دهی است که آن را "کُرد" خوانند و در آن حدود، بندی که آن را به زبان لُری "کول" خوانند و در آن بند، موضعی که آن را " لُر" خوانند. چون اصل ایشان از آن موضع برخاسته اند، از آن سبب ایشان را لُر خوانده اند. وجه دوم آن که به زبان لُری کوه پر درخت را لِر گویند، بکسر راء. به سبب ثقالت ری کسره لام را به ضمه بدل کردند و لُر گفتند. وجه سیوم آن که شخصی که این طایفه از نسل اویند، لُر نام داشته است .قول اول درست تر می نماید و هر چیز که در آن ولایت نبود به زبان لُری نام ندارد و به مجاز از نقل زبانی دیگر نامی بر آن اطلاق کرده اند." منیورسکی می گوید که اگر بخواهیم اصطلاح لر را مشتق از کلمات ایرانی بدانیم می توان لر را ماخوذ از "لهراسب" دانست و ادامه می دهد که یوستی در نامنامه ایرانی می گوید، لُر می تواند مشتق از کلمه فارسی Rudhro به معنای قرمز باشد.
اصطخری صحرای "شوشان" در شمال خوزستان و در شهرستان هاي شوش و انديمشك را که شهر باستانی "سوسا" در آن است خاستگاه لرها و نام آن ها را ماخوذ از نام این شهر می داند. دیگران "لر" را تحریف شده "لیر" یا "لِر" می دانند. لیر در لری به معنای پوشیده از درخت است و از آن جا که محل سکونت این قوم پردرخت بوده است به آن لیر گفته اند.
امان اللهی در قوم لُر، نظریات مربوط به وجه تسمیه لُرها را به سه گروه تقسیم می کند. اول، اینکه برخی، لرها را از نسل شخصی به نام لر دانسته اند. دوم، واژه لر را مشتق از کلمات ایرانی دانسته اند و سوم آن که، واژه لر را به مکانی منسوب دانسته اند. گروهی دیگر بر اساس شواهد زبان شناسی و انسان شناسی فیزیکی، لرها را اصلا ایرانی و یکی از شاخه های پارسیان باستان دانسته اند. هرچند برخی نیز مانند مولف "تاج العروس" بر اساس متون سده های نخست اسلامی که در آن ها لرها را "کرد" و "اکراد" خوانده اند، لرها را شاخه ای از کردها می دانند. برای نمونه مسعودی لرها را کرد می داند و کردها را نیز از نسل منوچهر و ایرج و پیشدادیان می خواند. اما دیگران این نظر را مورد انتقاد قرارداده و نپذیرفته اند چرا که از معانی کلمه کرد، بیابانگرد، چادرنشین و رمه گردان است که در آن دوران برای تمامی اقوام صحرانشین بکارمی رفته، در نتیجه نمی توان به استناد این متون لرها را شاخه ای از قوم کرد خواند و این اشتباهی است که مسافران و جهانگردان نیز به دلیل همجواری و نزدیکی زبانی این دو قوم داشته اند. روایت هایی نیز که با داستان های اساطیری در ارتباط هستند در اینباره وجود دارد؛ ابن قتیبه این قوم را از گروهی می داند که توسط اربابیل،(ارمایل؟) وزیر ضحاک از کشته شدن نجات یافتند. یعنی همان گروهی که از کشته شدن برای تهیه غذای مارهای ضحاک ماردوش نجات یافته و به کوه ها گریختند و روایت دیگری نیز هست که نسب کردها و لرها را به نوح می رساند.
• پیشینه سرزمینی و ترکیب قومی یافته های امروز علم انسان شناسی،سخن گفتن از یک قوم را بر مبنای نژاد روا نمی داند. انسان شناسی و قوم شناسی، قوم را گروهی از انسان ها می دانند که دارای فرهنگ، زبان و تاریخ مشترکی هستند. از این رو برای شناخت و درک خواستگاه قوم لر، درک پیوستگی آنان با سایر اقوام ضروری است. بنابر شواهد باستان شناسی، لرستان از چهل هزار سال پیش مسکون بوده است. آثار بدست آمده از این منطقه مربوط به دوران های پارینه سنگی، میان سنگی و نوسنگی است که بازمانده های فرهنگ پیش از تاریخ انسانیست. لرستان از نظر باستان شناسی حائز اهمیت است چرا که بنابر عقیده گردون چایلد از جمله سرزمین هایی است که انسان برای اولین بار در آن به اهلی کردن حیوانات و نباتات پرداخته و کشاورزی و یکجانشینی را به عنوان لازمه پیدایش تمدن آغاز کرده است. اولین قومی که بر این پهنه حکومت کرده است "عیلامی" ها بوده اند که تاریخ آن به اوایل هزاره چهارم پیش از میلاد بازمی گردد. عیلامی ها از اقوام بومی ایران، آسیانیک ها، بوده اند و حوزه تمدنشان استان های لرستان، پشتکوه (ایلام)، خوزستان، بختیاری، کهگیلویه و بویراحمد و قسمت هایی از فارس را شامل می شده است. در همین دوره و همزمان با عیلامی ها قوم دیگری به نام "کاسی" ها در این منطقه سکونت داشته اندکه درباره نژادشان اختلاف نظر وجود دارد. عده ای آنان را بومیان اولیه لرستان می دانند و دیگران آنان را از اقوام آریایی که پیش از مادها و پارس ها به این منطقه مهاجرت کرده اند می شمارند.
کاسی ها در صنعت ساخت مصنوعات مفرغی بسیار چیره دست بوده اند و حدود 600 سال بر بابلی ها حکومت می کنند.گرچه در نهایت از عیلامی ها شکست می خورند اما تا زمان هخامنشیان همچنان استقلال خود را حفظ کرده و از هخامنشیان هنگام عبور از سرزمین هایشان باج می گرفته اند. حکومت های عیلامی و کاسی ساکن لرستان در اثر جنگ های طولانی با خود و دیگر اقوام ضعیف شدند و درنهایت با هجوم ایرانی ها از بین رفتند.
بنابرنظر متخصصانی مانند یونگ و گیرشمن، ایرانیان حدود سال های 700 یا 800 پیش از میلاد وارد لرستان می شوند و هخامنش در 550 پیش از میلاد در پارسواش (پارسوا) که در سرزمین های لرنشین قرارداشته حکومت خود را تشکیل داده است. تاسیس و گسترش امپراطوری هخامنشی باعث گسترش زبان پارسی در این منطقه می شود. در دوران حکومت خشایارشا و به فرمان او گروهی از یونانیان به این سرزمین کوچانیده می شوند. از دیگر اقوامی که به این سرزمین می آیند گروهی از یونانیان هستند که در دوران سلوکی در نهاوند ساکن می شوند.
این منطقه در دوران ساسانی از لحاظ تقسیمات سیاسی جزو "پهله" محسوب می شده که بعدها اعراب آن را "جبال" خواندند. از شهرهای معروف آن دوره شاپورخواست، خرم آباد امروزی است. در دیگر کتب از مهاجرت ساکنان بین النهرین شمالی در زمان حکومت قباد ساسانی به این منطقه سخن رفته است. اقتدار حکمرانان ساسانی در امتداد دوران هخامنشی، به مرور زبان و پارسی را جایگزین زبان کاسی ها و عیلامی ها می کند. در دوره اسلامی سرزمین های لرنشین نیز مانند سایر سرزمین ها مورد هجوم اعراب قرارمی گیرد و در سال 21 هجری قمری پس از فتح نهاوند به تصرف مسلمین درمی آید. به تدریج گروه هایی از اعراب به این منطقه مهاجرت می کنند و با ساکنان آن درمی آمیزند. در تاریخ گزیده، از مهاجرت گروهی از اعراب به نام های عقیلی و هاشمی از "جبل السماق" شام به منطقه بختیاری در قرن ششم هجری سخن رفته است. به دلایلی از این دست بسیاری از لرها مانند خوانین ایل "باوی" کهکیلویه و تیره "عرب علی بیک" بختیاری خود را عرب می دانند.
پیروزی اعراب تاثیر عمیقی بر فرهنگ مردم این منطقه دارد چرا که با پذیرش اسلام بخشی از فرهنگ باستانی خود را از دست می دهند. با این حال زنده بودن زبان لری گویای این حقیقت است که تسلط اعراب بر این مردم نتوانسته ارتباط آنان را با فرهنگ پیشینشان قطع کند. تا اواخر قرن سوم هجری قمری و روی کار آمدن حکومت های محلی، منطقه لرنشین مستقیما زیر نظر خلفا اداره می شود. همزمان با آل بویه، حکام "حُسنَویه" بر این منطقه حاکم می شوند.
موسس این سلسله، حسنویه بن حسین برزیکانی از کردان است. بَدر، پسر حُسنَویه، شاپور خواست و قلعه آن را به قلمرو حسنویه اضافه می کند. تسلط کردان حسنویه بر این سرزمین با هجوم ترکان غزنوی در اوایل قرن پنجم پایان می یابد. حمدالله موستوفی در تایخ گزیده می گوید که سرزمین های لرنشین در سده های 3 و4 ه .ق. به دو بخش لر کوچک و لر بزرک تقسیم می شود و مرز بین دو منطقه رود "دز" بوده است. بعد از حکام کرد،ترکان سلجوقی حکومت رابه دست می گیرند و از این دوره ترکان به سرزمین های لرنشین وارد می شوند. سلجوقیان با یاری امرای لر بر این سرزمین ها حکومت می کنند. در زمان حکومت حسام الدین شوهلی(شولی)، محمد خورشیدی لر در امور حکومتی همراه حسام الدین بوده است. پس از مرگ حسام الدین نوه محمد، شجاع الدین خورشید، در سال 570 ه.ق. اتابکان لر کوچک را تاسیس می کند. سرزمین های تحت فرمان این سلسله استان های ایلام، لرستان و قسمت هایی از همدان شامل ملایر و تویسرکان کنونی بوده است.
اتابکان لر کوچک تا 1006 ه.ق. یعنی زمان شاه عباس صفوی حکومت کردند. از زمان شاه عباس صفوی به بعد اداره این سرزمین به والیان لرستان واگذار می شود. اولین والی لرستان، حسین خان والی، از بستگان شاهوردی خان، آخرین حاکم سلسله لر کوچک، است. در زمان شاه عباس "لر کوچک" به "لرستان" تغییر نام داد که شامل پشتکوه و پیشکوه می شد. از این زمان تا 1348 ه .ش. یعنی دوره های صفوی، افشاری، زند، قاجار و پهلوی این سرزمین توسط والیان اداره شده است. در زمان قاجار، پشتکوه از لرستان جدا شد و نفوذ والیان کاهش یافت و در نهایت در 1350 ه .ش. با تصرف کل منطقه به دست نیروهای دولتی، "پیشکوه" به استان لرستان و "پشتکوه" به استان ایلام تبدیل شد.
ابو طاهر بن علی بن محمد، موسس سلسله اتابکان لر بزرگ نیز از کردهای جبل السماق شام بوده که در اواسط قرن ششم به اراضی لرنشین مهاجرت کرده. و به پاس خدماتش به اتابک سنقر سُلغُری،حکومت کهکیلویه را پاداش می گیرد. او در سال 550 ه .ق. با اتابک سنقر می جنگد و حکومت لر بزرگ را که به "فضلویه" نیز مشهور است به مرکزیت "ایذه" (مالمیر) تشکیل می دهد. این سلسله تا 812 ه .ق. که از شاهرخ تیموری شکست می خورد حکومت می کند. سرزمین تحت نظر لر بزرگ شامل استان های بختیاری، قسمت های بزرگی از خوزستان، اصفهان، فارس، بوشهر و کهکیلویه و بویراحمد بوده است. در زمان صفوی، سرزمین لر بزرگ به بخش های بختیاری، کهگیلویه و ممسنی تقسیم می شود. تسلط کردها بر مناطق لرنشین و مهاجرت هایی که به این سرزمین داشته اند و آمیزششان با لرها موجب شده است که عده ای لرها را شاخه ای از کردها بدانند و برخی از شاخه های بزرگ لر، مانند ممسنی و بختیاری را کرد قلمداد کنند.
امان اللهی در قوم لر این نظریه را مورد نقد قرارداده است. در دوران صفوی، قرن ششم، تعداد دیگری از طوایف ترک در مناطق لر بزرگ مستقر می شوند. اما از قراین پیداست بسیار از این طوایف در گذر زمان فرهنگ و زبان لری را پذیرفته و عضو آن شده اند. در مجموع می توان گفت که لرها قومی آریایی و پاسی زبانند که هر چند در دوره های مختلف با اقوامی مانند عیلامی ها، کاسی ها، اعراب، ترکان و کردها آمیختگی داشته اند اما ماهیت مستقل خود را حفظ کرده اند.
• جغرافیای تاریخی و تقسیمات قومی لرها در گروه های ایلی- عشایری در استان های لرستان، خوزستان، ایلام، کرمانشاهان، چهارمحال و بختیاری، کهگیلویه و بویراحمد، قزوین، قم، تهران، اصفهان، مرکزی و همدان پراکنده اند. از این بین لرستان بیشترین میزان جمعیت قومی لر را در خود دارد. قوم لر مانند دیگر اقوام ایرانی در گذشته داری ساختار و تشکیلات ایلی و عشایری بوده است که بصورت یک واحد سیاسی- اجتماعی در گستره ای معین از نظر جغرافیایی و زمانی کوچ می کردند.
از دوران قاجار به بعد به دلایل گوناگونی همچون رواج ساختارهای اجتماعی ارباب رعیتی و کوچ های اجباری برای جلوگیری از آشوب ها و ناآرامی های ایلات و اتخاذ سیاست های یکجانشین کردن عشایر به منظور سوق دادن جامعه به سمت جامعه مدرن، که البته نقدهای بسیاری نیز بر آن وارد است، ساختارهای پیشین قوم لر تغییر کرده و امروز با گسترش یکجا نشینی و تغییر شیوه معیشتی آنان،هرچه بیشتر از گذشته خود فاصله می گیرد. پراکنده کردن لرهای زندیه از دوران آغا محمد خان، نقطه شروع این تغییرات است که به دنبال آن سیاست های رضا خان و ملغی کردن مناصبی چون ایلخانی و ایل بیگی و نیز یکجانشینی لرها هرچه بیشتر باعث تضعیف ساختارهای عشیره ای و تغییر آن می شود.
در کتب تاریخی دوره صفوی برای اولین بار با ایل بختیاری برخورد می کنیم که سرزمین آنها از غرب به رودخانه دز و منطقه لر کوچک، از شمال و شمال شرق به اصفهان و چهار محال و از شرق و جنوب شرق به کهگیلویه منتهی می شود. در دوره شاه تهماسب و زمان حکمرانی جهانگیر خان بختیاری به دلیل اعمال مالیات بر مبنای واحد دام، بختیاری ها به دو بخش "چهارلنگ" و "هفت لنگ" تقسیم می شوند و در زمان رضا شاه پهلوی با اعدام و قلع و قمع روسای بختیاری، قدرت آن ها کاهش می یابد و سرزمینشان میان استان های خوزستان و لرستان و اصفهان تقسیم شده و در نهایت در سال 1352 ه .ش. قسمت هایی از سرزمین بختیاری به نام استان چهارمحال و بختیاری ثبت می شود. کهگیلویه از دیگر سرزمین های تجریه شده لر بزرگ است که در زمان ساسانی "قباد خرّه" و در زمان اعراب "ارجان" نامیده می شده و در زمان صفوی به کهگیلویه تغییر نام می دهد.نهایتا در سال 1356 ه .ش. مناطق کهگیلویه تحت عنوان استان کیگیلویه و بویراحمد ثبت می شود.
• ساختار اجتماعی – سیاسی در ایلات و عشایر ایران و از جمله در بین لرها ساختار اجتماعی، مبتنی بر نظام رده بندی اجتماعی است. این نظام براساس پیوندهای خویشاندی، نظام اقتصادی و بوم زیستی استوار است. در این نظام، خانواده کوچک ترین واحد و ایل، بزرگ ترین واحد است.پس از خانواده واحدهای "اولاد" که گاهی "مال" و گاهی هم "آوادی" خوانده می شود و بعد "تَش"، "تیره"، "طایفه" و در نهایت "ایل" قرارمی گیرند.البته باید توجه داشت که در برخی از ایلات جای طایفه و تیره تغییر می کند و یا بعضی از رده ها حذف می شوند. در راس ساختار قدرت جامعه لر، ایلخان یا ایل بیگ و در رده های بعدی کالانتر و کدخدا و ریش سفید و سرپرست خانواده قراردارند. با این حال باید توجه داشت که در ایلات مختلف،این ساختار یکسان نیست.
• زبان لری از زبان های هند و اروپایی و شاخه هند و ایرانی است. ارانسکی، لری و گویش بختیاری را از گویش های زبان های ایرانی جنوب غرب می داند.برخی نیز لری را به جهت شباهت به زبان پارسی میانه که زبان پارتیان وساسانیان بوده است شعبه ای از زبان فارسی دانسته اند. تکستون معتقد است که زبان لری حدود هزار سال پیش، از زبان فارسی جدا شده است.برخی مورخان مانند حمدالله مستوفی نیز به زبان لری اشاره دارند و آن را آمیخته با الفاظ عربی می دانند. از زبان شناسانی که بر زبان لری کارکرده اند یکی مینورسکی است که به دلیل شباهت، دو زبان لری و کردی را یکی می داند و دیگری ژوکوفسکی که معتقد است آن ها دو زبان مجزا هستند. مینورسکی زبان لری را دارای دو گویش می داند.
گویش لر بزرگ، شامل لرهای ممسنی، کهگیلویه ای و بختیاری و گویش لر کوچک مانند لرهای خرم آبادی، لرستانی و الیگودرزی. واژگان لری شامل برخی افعال منحصر به فرد است که در فارسی امروز وجود ندارد. زبان لری،واژگانی را از زبان های دیگری چون عربی و ترکی وام گرفته است. اما امان اللهی تقسیم بندی دیگری از زبان لری ارائه می دهد. او لری را به دو شاخه "باختری" و "خاوری" تقسیم می کند و معتقد است که "لکی" خود یک زبان مستقل است. گویش لری باختری شامل لر نشینان نهاوند، بروجرد، ملایر، تویسرکان و لرستان و برخی از نواحی استان های ایلام، خوزستان، قزوین و تهران است و لری خاوری، گویش مردمان ساکن استان های چهارمحال و بختیاری، کهگیلویه و بویراحمد، فارس، بوشهر است.
• مذهب ساکنان این سرزمین پیش از اسلام، زرتشتی بوده اند. در دوران ساسانیان، مسیحیان و یهودیان نیز به این سرزمین وارد شده اند که روستای "کرخه" نشانه آن دوران است.در دوره اسلامی لرها نیز به اسلام گرویدند. در سده های 6 و 7 گروهی به فرقه هایی مانند اسماعیلیه و حروفیه گرایش یافتند. و در دوران صفوی نیز تعداد زیادی از لرها تحت تاثیر تعالیم "اهل حق" قرارگرفتند.
مقبره هایی از مقدسان اهل حق در سرزمین لرستان وجود دارد که زیارتگاه پیروان این آیین است. امروزه اکثریت لرها شیعه اثنی عشری هستند.
• دیگر جلوه های فرهنگ آیین ها و باورهای این مردم برخواسته از شیوه های زندگی اقتصادی و اجتماعی آن ها است و با عناصر طبیعت محیط پیرامونشان پیوستگی دارد. کوه و چشمه در نزد ایشان احترامی خاص دارد. باورهایشان را پیرامون همزاد و موجوداتی چون جن و آل وپری و دیو و بختک در فرهنگ شفاهی آنان نیز می توان دید. "خون بَس" سنت و شیوه ایی است که برای جلوگیری از انتقام جویی های خونین و دشمنی های قومی به کار می گرفته اند؛ یعنی اگر در برخوردی میان دو خانواده یا طایفه کسی کشته می شده، دختری از خانواده قاتل را با نزدیک ترین مرد خانواده مقتول عقد می کردند و به نوعی خون بهای کشته شده را می پرداختند.
از جشن هایی که میان لرها نیز رواج دارد عید نوروز است که با مراسم سبزه عید و خانه تکانی و "شب اَلِفَه" - سرزدن به اهل قبور یک شب مانده به عید نوروز- همراه است. سیزده نوروز و عیدهای مذهبی مسلمان چون عید قربان و فطر و عروسی های و ختنه سوران ها از دیگر جشن های فرهنگ لر است. اکثر جشن های خصوصا در گذشته با موسیقی و رقص های دسته جمعی همراه بوده و هنوز هم می توان نمونه های آن را مشاهده کرد.
در مراسم عزاداری، نوحه خوانی و مالیدن گل به سر و شانه ها معمول است. این مراسم نیز با موسیقی های خاص مراسم سوگ همراه است که بیشتر با سرنا و دهل اجرا می شوند. پوشاک لرها در گذشته ویژگی خاصی داشته است، خصوصا لرهای بویراحمدی و بختیاری اما پس از اصلاحات رضا خانی و پس از گسترش شهر نشینی،این شیوه پوشش کمرنگ شده است. پوشش مردان از کلاه نمدی، پراهن ساده،"تُمبون" که شلواری بسیار گشاد است و کفشی که به زبان محلی آن را "گیوه" می خواندند تشکیل می شده است.
لباسی که مرد لر بختیاری را متمایز از دیگران می کند تنپوشی بی آستین به نام "چوقا" یا "چوخا" ست که بلندای آن تا زانو می رسد و از جنس پشم سفید با راه های سفید عمودی است. زنان لر هم جامه ای بلند که به "جوه"، "جوما" یا "پیرهن" معروف است بر تن کرده و بر روی آن پیراهنی چاکدار و چین دار می پوشند و با سربندی دستار مانند موها را می پوشاندند. پوشاک زنان لر،رنگی شاد و روشن دارد و با پولک و منجوق و مهره های شیشه ای و سکه تزیین می شود. ادبیات شفاهی فرهنگ لر نیز سرشار است از لالایی ها، شهرها، ترانه ها، تصنیف ها، حکایت ها، افسانه ها و متل ها و مثل ها. اریکا فریدل از کسانی است که به مطالعه و جمع آوری ترانه های لری بویراحمدی پرداخته است. یکی دیگر از جلوهای فرهنگ شفاهی در بین لرها شاهنامه خوانی است.
شاهنامه خوان در بین عشایر لر به روایت و تفسیر داستان های شاهنامه می پردازد.
• منبع 1- قوم لر، دکتر سکندر امان الهی بهاروند، آگه، 1374 2- لرها، اقوام ایرانی/2، انتشارات امیرکبیر، 1385 3- جغرافیای تاریخی و تاریخ لرستان، علی محمد ساکی، ناشر کتاب فروشی محمدی خرم آباد،1343
نظرات شما عزیزان:
|
ورود
اعضا:
<-PollName->
خبرنامه وب سایت:
آمار
وب سایت:
روز بخير كاربر مهمان! 
تبادل لینک هوشمند 